Op dinsdag 10 mei 2016 organiseerden de Academie voor Wetgeving, de Academie voor Overheidsjuristen, de Vereniging JuristenRijk en het Kenniscentrum Wetgeving en Juridische zaken een lezing naar aanleiding van het jaarverslag van de Raad van State over 2015. De vice-president van de Raad van State, de heer mr. J.P.H. Donner, is op deze bijeenkomst ingegaan op enkele hoofdpunten uit het jaarverslag. De toelichting van de vice-president op het jaarverslag bij de Academie is inmiddels een door velen gewaardeerde traditie geworden. Het was een zeer druk bezochte bijeenkomst.
Voor de Raad als instituut was 2015 geen bijzonder jaar. Zowel het aantal adviezen als het aantal rechterlijke uitspraken namen licht af. In 2015 was wel sprake van voortgaande snelle verandering op economisch, maatschappelijk en bestuurlijk gebied. De vice-president waarschuwt voor oplossingen die ten koste gaan van de waarden van de rechtsstaat. Regels moeten weliswaar meebewegen met maatschappelijke veranderingen, maar dit meebewegen dreigt door te slaan. Meebewegen door beleidsvorming bij akkoord, delegatie, het gebruik van het experiment, decentralisatie, afwijkingsbepalingen e.d. zijn volgens de vice-president schadelijk voor ‘de eerbied voor de normerende betekenis van wetgeving. Burgers zullen minder geneigd zijn om nieuwe belastende regels na te leven. Men zal afwachten om te zien of ze niet snel weer veranderen’.
De Raad pleit voor een gezonder evenwicht tussen continuïteit en verandering. De dreigende verstoring van dit evenwicht kan de maatschappelijke functie van het recht, betrouwbare bestendigheid, in gevaar brengen. In dit verband plaatst de vice-president tevens kanttekeningen bij de nadruk die het kabinet legt op de noodzakelijke wendbaarheid van regels in relatie tot technologische ontwikkelingen en nieuwe verdienmodellen. De vice-president pleit in plaats daarvan voor weerbaarheid van wetten, dat wil zeggen dat op belangrijke punten waarborgen worden geboden en dat de normering duidelijk en richtinggevend is. Dat kan alleen worden bereikt door strenge kwaliteitsnormen. Een zorgvuldige voorbereiding kan voortdurende aanpassing van wetgeving voorkomen.
De democratische rechtsstaat vergt volgens de Raad daarnaast een zeker evenwicht tussen enerzijds democratische eisen als slagvaardigheid en resultaat en anderzijds rechtsstatelijke eisen, als procedurele waarborgen en rechtsbescherming. De vice-president waarschuwt voor doorslaan naar een situatie waarin de rechtsstaat ‘sluitpost’ wordt in de democratische besluitvorming. In de huidige politieke situatie, waarin op belangrijke terreinen sprake is van besluitvorming bij akkoord, ziet de vice-president een mogelijke oorzaak. Moeizame onderhandelingen leiden tot akkoorden waaraan geen juridische eisen zijn gesteld. Als dan blijkt dat er strijd is met de regels, is het buitengewoon moeilijk het moeizaam bereikte akkoord te herzien. Partijen die bij onderhandelingen hun zin niet hebben gekregen, kunnen dan trachten de uitvoering van afspraken via de rechter te verhinderen. Dit kan dan uiteindelijk leiden tot toenemende confrontatie tussen recht en maatschappelijke dynamiek voor de rechter. Dat is naar zijn oordeel geen goede ontwikkeling.
De lezing van de vicepresident leidde tot een interessante discussie die na afloop werd voortgezet onder het genot van een drankje.